Polska w czasie II wojny światowej

Walka o Polskę na arenie międzynarodowej w latach 1941–1943. Dramat polskich Kresów

W tym rozdziale:

Układ Sikorski–Majski i Armia Polska w ZSRS

Współpraca między Niemcami a ZSRS zakończyła się 22 czerwca 1941 r., gdy wojska III Rzeszy i jej sprzymierzeńców zaatakowały państwo Stalina. W ciągu niespełna miesiąca Niemcy zajęli terytoria państwa polskiego okupowane przez ZSRS. Województwa południowo- wschodnie Rzeczypospolitej włączono do GG jako Dystrykt Galicja, Białostockie – do Rzeszy, a pozostałe do utworzonych Komisariatów Rzeszy – Wschód i Ukraina.

Mimo zaskoczenia agresją niemiecką i pospiesznego odwrotu Armii Czerwonej NKWD wymordowało ponad 20 tys. osób więzionych we wschodniej Polsce – w większości Polaków, ale również Ukraińców i Żydów. Po zajęciu Lwowa, w nocy z 3 na 4 lipca 1941 r., gestapo aresztowało przedstawicieli miejscowej inteligencji, m.in. dwudziestu trzech profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza i byłego premiera RP Kazimierza Bartla. Tej samej nocy wszystkich, poza rozstrzelanym później Bartlem, zamordowano na Wzgórzach Wuleckich. Podobnych mordów na inteligencji polskiej dokonano wkrótce w Krzemieńcu i w Stanisławowie.

Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej zmienił relacje Polski i ZSRS, tym bardziej że Wielka Brytania natychmiast zaproponowała Stalinowi sojusz przeciwko III Rzeszy. Ofertę przyjęto, a równocześnie do pertraktacji z Sowietami przystąpił rząd gen. Sikorskiego. Premier Polski domagał się potwierdzenia granicy wschodniej RP sprzed układu Ribbentrop–Mołotow i uwolnienia obywateli polskich więzionych w ZSRS. Stalin nie godził się na przywrócenie przedwojennej granicy z Polską, powołując się na wolę mieszkańców polskich ziem wschodnich, rzekomo wyrażoną w październiku 1939 r. Oba państwa zawarły 30 lipca 1941 r. porozumienie, nazwane układem Sikorski–Majski, od nazwisk sygnatariuszy (Iwan Majski był ambasadorem sowieckim w Wielkiej Brytanii). Przywrócono stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRS, a pakty sowieckie z Niemcami z 1939 r. uznano za nieważne. W ZSRS miała powstać armia polska. Władze sowieckie udzieliły „amnestii” więzionym obywatelom polskim. Celowo posłużyły się tym terminem, aby sprawić wrażenie, że udzieliły łaski skazanym za przestępstwa kryminalne, a nie bezprawnie prześladowanym. Strona sowiecka nie kryła, że unieważnienie paktów z Niemcami (i tak przekreślonych najazdem III Rzeszy na ZSRS) nie jest równoznaczne – jak uważali Polacy – z uznaniem granicy ustalonej w Rydze.

Wkrótce w ZSRS zaczęła działać ambasada RP ze Stanisławem Kotem na czele. Podlegały jej delegatury, sprawujące opiekę nad zwalnianymi z łagrów obywatelami polskimi. We wrześniu przystąpiono do tworzenia armii polskiej, której dowództwo objął gen. Władysław Anders , zwolniony z sowieckiego więzienia. Była ona częścią Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i podlegała gen. Sikorskiemu. Wyposażenie i utrzymanie wojska wzięły na siebie władze sowieckie, pomoc pochodziła jednak głównie ze środków dostarczanych przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Początkowo siedziba armii znajdowała się w europejskiej części Rosji, w Buzułuku w okolicy Kujbyszewa. Tutaj przybywali obywatele polscy, pokonując liczne trudności stwarzane przez władze sowieckie. W styczniu 1942 r. oddziały polskie przemieszczono do republik azjatyckich ZSRS: Kazachskiej, Uzbeckiej i Kirgiskiej.

 

Mimo starań władz polskich nie wyjaśniono losu oficerów WP wziętych do niewoli po 17 września 1939 r. Utrudniano zwalnianie obywateli polskich z łagrów, a powstającemu wojsku nie dostarczano odpowiedniej ilości sprzętu wojskowego i żywności. Dramatycznej sytuacji Polaków w ZSRS nie zmieniła wizyta gen. Sikorskiego w Moskwie na przełomie listopada i grudnia 1941 r., podczas której polski premier zgodził się na uzgodnioną wcześniej przez Stalina i Churchilla ewakuację części wojska polskiego do Iranu pozostającego pod kontrolą Brytyjczyków (nastąpiła w marcu 1942 r.). W tym czasie gen. Anders odmówił zgody na skierowanie dwóch sformowanych dywizji na front, gdyż zdawał sobie sprawę, że nie zmienią one sytuacji militarnej, mogą natomiast ulec zniszczeniu. Sowieci zaczęli sugerować Polakom niechęć do walki z Niemcami, a po ewakuacji armii Andersa uniemożliwili dalszą rekrutację żołnierzy oraz zlikwidowali delegatury ambasady polskiej, co oznaczało pozbawienie Polaków w ZSRS jakiejkolwiek opieki. W sierpniu 1942 r. ewakuowano do Iranu resztę armii polskiej. Łącznie ZSRS opuściło ponad 116 tys. żołnierzy i ludności cywilnej.

Katyń po raz drugi. Sprawa polska na konferencji w Teheranie

Ewakuacja armii gen. Andersa pogorszyła stosunki polsko-sowieckie. W styczniu 1943 r. Polakom przebywającym w ZSRS ponownie narzucono obywatelstwo sowieckie. Przełom nastąpił 13 kwietnia 1943 r., kiedy Niemcy ogłosili informację o odkryciu mogił pomordowanych oficerów WP w Katyniu. O zbrodnię oskarżyli władze ZSRS, które zaprzeczyły i oświadczyły, że polskich jeńców – rzekomo latem 1941 r. – zamordowali Niemcy. W tej sytuacji rząd polski, który od sierpnia 1941 r. nie mógł się doczekać od Stalina żadnej informacji o zaginionych oficerach, zdecydował poprosić Międzynarodowy Czerwony Krzyż o wyjaśnienie doniesień na temat Katynia. Przypadkowo nastąpiło to w dniu, w którym z identyczną prośbą zwrócili się do Czerwonego Krzyża Niemcy. Władze sowieckie natychmiast oskarżyły Polaków o dawanie wiary propagandzie hitlerowskiej i o współpracę z III Rzeszą. Gdy polski premier, mimo żądań zachodnich sojuszników, odmówił wycofania wniosku o wyjaśnienie mordu na oficerach WP, Stalin zerwał stosunki dyplomatyczne z Polską i przestał uznawać rząd gen. Sikorskiego.

W tej trudnej dla Polaków sytuacji 4 lipca 1943 r. gen. Władysław Sikorski zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze. Urząd premiera objął Stanisław Mikołajczyk z SL, a gen. Kazimierz Sosnkowski został Naczelnym Wodzem. Na przełomie listopada i grudnia 1943 r. Polacy doznali kolejnej klęski politycznej. W czasie konferencji przywódców państw koalicji antyhitlerowskiej: Churchilla, Stalina i Roosevelta w Teheranie sowiecki przywódca tłumaczył zerwanie stosunków dyplomatycznych z Polską przyłączeniem się rządu RP do oszczerstw propagandy niemieckiej wobec ZSRS, co politycy zachodni, zainteresowani jedynie pokonaniem III Rzeszy, przyjęli bez sprzeciwu. Zgodzono się na propozycję Churchilla, by „ognisko” państwa polskiego znajdowało się między linią Curzona na wschodzie a Odrą na zachodzie. Było to sprzeczne z postanowieniami Karty Atlantyckiej, którą Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRS podpisały 14 sierpnia 1941 r. Za jej najważniejszy cel uznano prawo wszystkich narodów, które znajdowały się pod okupacją, do posiadania po wojnie niepodległego państwa i suwerennych władz. Decyzje podjęte w sprawie Polski w Teheranie początkowo trzymano w tajemnicy. Jednak w lutym 1944 r. Churchill podczas przemówienia w parlamencie brytyjskim poparł pretensje sowieckie w sprawie przyłączenia do ZSRS wschodnich ziem Polski.

Kłamstwo katyńskie

Wkrótce po odkryciu mogił polskich oficerów w Katyniu władze sowieckie powołały komisję, która w 1944 r., po zajęciu Smoleńszczyzny przez Armię Czerwoną, wydała orzeczenie wskazujące Niemców jako sprawców zbrodni. Sowiecką wersję wydarzeń wspierali polscy komuniści. W ukrywaniu prawdy pomogli Stalinowi przywódcy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, mimo że od początku nie mieli złudzeń, kto był sprawcą mordu. Churchill powiedział gen. Sikorskiemu: „Jeśli oni nie żyją, nie może pan zrobić nic, co by ich przywróciło do życia”. Prezydent Roosevelt reagował irytacją na informacje dotyczące Katynia, uważając, że sprawa nie jest warta zamieszania, jakie powstało. Jeszcze w końcu marca 1945 r., a były to ostatnie tygodnie jego życia, ostro skarcił jednego ze swoich współpracowników, George’a H. Earla, który informował go o zamiarze opublikowania szczegółowego sprawozdania na temat Katynia, o ile prezydent tego nie zakaże. Odpowiedź nastąpiła już po dwóch dniach: „Nie tylko nie życzę sobie tego, ale też zabraniam ci kategorycznie publikowania jakichkolwiek informacji czy opinii na temat któregokolwiek z naszych sojuszników, jakie mogłeś zdobyć podczas pracy lub służby w marynarce wojennej Stanów Zjednoczonych”.

Komunistka Wanda Wasilewska ujawnia „prawdę” o zbrodni katyńskiej (luty 1944 r.)

W 1945 r., podczas procesu zbrodniarzy niemieckich w Norymberdze, Sowieci umieścili w akcie oskarżenia również zarzut odpowiedzialności Niemców za zbrodnię katyńską, którego nie udowodniono; w ogłoszonym w 1946 r. wyroku trybunału norymberskiego pominięto sprawę morderstwa na polskich oficerach. W powojennej Polsce władze komunistyczne wykazywały wielką gorliwość w ukrywaniu prawdy, uniemożliwiając wszelkie próby jej ujawnienia i prześladując ludzi, którzy ją głosili. Dopiero zmiany polityczne w kraju w 1989 r. pozwoliły na upowszechnienie wiedzy o tragedii polskich oficerów i ich rodzin. W 1990 r. władze ZSRS oficjalnie oświadczyły, że zbrodnia została dokonana przez NKWD, a w 1992 r. prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn przyznał, że stało się to na mocy polecenia Józefa Stalina i Biura Politycznego partii bolszewickiej z 5 marca 1940 r.

Działalność komunistów w ZSRS

Zerwanie stosunków z legalnymi, działającymi na mocy polskiego prawa władzami Rzeczypospolitej, uznawanymi przez państwa koalicji antyhitlerowskiej i neutralne, łączyło się z aktywizacją polskich komunistów w ZSRS. W styczniu 1943 r. na polecenie Stalina utworzyli Związek Patriotów Polskich, w którego władzach znaleźli się m.in. Wanda Wasilewska, płk Zygmunt Berling – dezerter z armii gen. Andersa – i Andrzej Witos, zwolniony z sowieckiego łagru przyrodni brat przywódcy polskiego ruchu ludowego. Organem ZPP stało się pismo „Wolna Polska”, w którym brutalnie atakowano władze polskie na uchodźstwie, nazywając je „szaleńcami emigracyjnymi”. Związek objął kierownictwo polityczne powstałej w ZSRS 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (dowódcą został mianowany przez Stalina gen. Berling).

Kadrę oficerską tworzyli głównie oficerowie sowieccy, żołnierską – obywatele polscy deportowani w 1940 r. i w 1941 r. z ziem wschodnich RP (wielu z nich dopiero teraz zwolniono z łagrów i miejsc przymusowego osiedlenia). Charakter narodowy dywizji i przywiązanie do tradycji polskiej symbolizować miało imię Kościuszki oraz odprawianie mszy polowych. Wasilewska natomiast „jak lwica” walczyła przeciw wprowadzeniu do emblematów żołnierskich godła II RP – orła w koronie. Ostatecznie narzuciła tzw. orła piastowskiego, przerysowanego przez Janinę Broniewską z fotografii zbudowanego w XIX w. grobowca księcia Bolesława III Krzywoustego. W październiku 1943 r. dywizję kościuszkowską skierowano na front. W pierwszej bitwie z Niemcami pod Lenino w rejonie Mohylewa jej żołnierze, rzuceni do ataku bez wsparcia artylerii, ponieśli ogromne straty. Wraz z tymi, którzy dobrowolnie poddali się Niemcom, nie chcąc służyć Sowietom, wyniosły one jedną czwartą stanu dywizji. Sam Berling przyznawał, że taktyka zastosowana na rozkaz sowieckiego dowództwa miała na celu wykrwawienie polskiej jednostki. Mimo porażki pod Lenino w ZSRS utworzono wkrótce korpus, a następnie 1. Armię WP.

Stosunki polsko-ukraińskie. Masowe zbrodnie na Polakach na Wołyniu i w województwach południowo-wschodnich RP

Niemieckie władze okupacyjne starały się podsycać konflikty między Polakami a Ukraińcami. Wobec Ukraińców mieszkających na obszarze przedwojennej Polski prowadziły łagodniejszą politykę – wprawdzie politycy ukraińscy, którzy utworzyli w 1941 r. rząd we Lwowie, zostali internowani (we wrześniu tego roku aresztowano też niektórych członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów), ale nie prześladowano inteligencji i duchowieństwa, a ludności ukraińskiej zapewniono większe przydziały żywności, umożliwiono prowadzenie działalności kulturalnej i sportowej, pozostawiono szkolnictwo średnie i pozwolono na utworzenie policji ukraińskiej.

W końcu 1942 r. skrajny odłam OUN ze Stepanem Banderą na czele utworzył Ukraińską Powstańczą Armię. UPA, której członków potocznie nazywano „banderowcami”, przystąpiła do eksterminacji ludności polskiej mieszkającej w południowo-wschodnich województwach RP. W rozumieniu przywódców ukraińskich miało to przesądzić o przynależności państwowej tych ziem po wojnie. Pierwszej zbrodni dokonano w kwietniu 1943 r. w Janowej Dolinie, gdzie zamordowano około sześciuset osób. Próby rokowań polskiego podziemia z UPA zakończyły się zamordowaniem przez Ukraińców Zygmunta Rumla (wysłannika delegata rządu RP na Wołyniu) – rozerwanego końmi 10 lipca 1943 r. we wsi Kustycze. Tego samego dnia rozpoczęła się masowa rzeź Polaków na Wołyniu. W ciągu kilku miesięcy zamordowano, w wielu wypadkach w zwyrodniały sposób, maltretując przed śmiercią, od 50 do 60 tys. dzieci, kobiet i mężczyzn.

Tysiące Polaków zginęło z rąk Ukraińców w województwach lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim, gdzie do mordów przyłączyła się działająca z inspiracji Niemców dywizja SS-Galizien (złożona z Ukraińców). 28 lutego 1944 r. zniszczyła Hutę Pieniacką i wymordowała niemal wszystkich mieszkańców wsi (co najmniej 700 osób).

Liczbę pomordowanych na całym obszarze RP zamieszkiwanym przez Polaków i Ukraińców szacuje się na ponad 100 tys. UPA mordowała również Ukraińców pomagających Polakom, a czasem tych, którzy odmawiali uczestnictwa w mordzie. Inspirowała też mordy w rodzinach mieszanych, żądając od ich ukraińskich członków zabójstw najbliższych – jeżeli byli Polakami.

Sierpień 1943 r., w miejscowości: kolonia Zawały

Polacy organizowali samoobronę – m.in. w Hucie Stepańskiej i w Przebrażu. Dochodziło również do akcji odwetowych, głównie na wschodnich obszarach dzisiejszej Polski, których ofiarą padło kilka tysięcy osób. W nocy z 9 na 10 marca 1944 r. oddziały AK zaatakowały blisko 20 miejscowości zamieszkanych przez Ukraińców na Zamojszczyźnie. W Sahryniu, oprócz policjantów znanych z okrucieństwa wobec Polaków, zamordowano około dwustu ukraińskich mieszkańców wsi. W marcu 1945 r. inny oddział dokonał pacyfikacji wsi Pawłokoma, w której zgładzono blisko trzystu Ukraińców bez względu na płeć i wiek.

Zbrodnie o znamionach ludobójstwa dokonane przez Ukraińców na Polakach na Kresach Południowo-Wschodnich doprowadziły do całkowitego zniszczeniu wielu społeczności lokalnych, a w wielu wypadkach po polskich wsiach i osadach nie pozostał żaden materialny ślad.

Konflikty na północno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej

Po przekazaniu Litwie przez ZSRS części Wileńszczyzny w październiku 1943 r. rozpoczęto tam lituanizację nazw miejscowości, ulic, a także nazwisk. Zlikwidowano polskie stowarzyszenia i Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Szykanowano duchowieństwo i działaczy społecznych. W lipcu 1940 r. Wileńszczyzna znalazła się pod okupacją sowiecką, a rok później – niemiecką. Polacy i Litwini ze względu na niemożliwy do rozwiązania konflikt o przynależność państwową Wileńszczyzny okazywali sobie wzajemną niechęć. Podsycali ją Niemcy, którzy stworzyli oddziały policji litewskiej, uczestniczące w zwalczaniu polskiej konspiracji niepodległościowej. W sporadycznych wypadkach prowadziło to do aktów przemocy, których ofiarą padali przede wszystkim polscy cywile.

Poważnym problemem dla Polaków było pojawienie się na północno-wschodnich ziemiach RP partyzancki sowieckiej. Wzajemne relacje od początku układały się nieprzyjaźnie, a po zerwaniu przez Stalina stosunków z rządem RP stały się wrogie. Nieliczne akcje sowieckie, wymierzone w administrację niemiecką, nie wyrządzały większych szkód okupantom, celowo prowokowały natomiast represje wobec miejscowej ludności, i tak stale narażonej na rabunek i przemoc ze strony partyzantów. 9 maja 1943 r. Brygada im. Józefa Stalina dokonała mordu na ponad stu mieszkańcach Naliboków na Nowogródczyźnie, a w styczniu 1944 r. Sowieci spalili wieś Koniuchy (obecnie rejon solecznicki w Republice Litewskiej). W czerwcu 1943 r. dowódca sowiecki na tym obszarze Pantelejmon Ponomarienko rozkazał swoim oddziałom rozpoczęcie likwidacji polskiego podziemia niepodległościowego, co stało się dla Sowietów ważniejszym celem niż walka z Niemcami. Nie zmieniał tego fakt, że Polska i ZSRS, mimo że nie utrzymywały ze sobą stosunków dyplomatycznych, znajdowały się w koalicji antyhitlerowskiej. W sierpniu 1943 r. partyzanci sowieccy rozbroili nad jeziorem Narocz oddział AK por. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica” (zaproszonego wcześniej na rozmowy o nawiązaniu współpracy w walce z Niemcami) i zamordowali go wraz z 50 żołnierzami. Postępowanie Sowietów, wynikające z przekonania, że znajdują się na obszarze ZSRS, a nie okupowanego państwa polskiego, zapoczątkowało walki polsko-sowieckie na Nowogródczyźnie. Od grudnia 1943 r. do czerwca 1944 r. doszło do blisko dwustu starć zbrojnych żołnierzy AK z partyzantami sowieckimi.

W latach 1942–44 na terenie Brasławszczyzny pojawił się nowy wróg polskości