Od kryzysu do kryzysu (1970–1980)

Gospodarka

W tym rozdziale:

Prosperity

Ekipa Gierka poddała zasadniczej rewizji założenia polityki gospodarczej, przyjęte do realizacji pod koniec lat sześćdziesiątych. Z obawy przed skutkami społecznymi wycofano się z idei „selektywnego rozwoju” przemysłu, zwłaszcza z pomysłu likwidacji nierentownych przedsiębiorstw. Planowany wcześniej system „bodźców materialnego zainteresowania” zastąpiono rzeczywistym (i szybkim) wzrostem płac realnych. Wreszcie po wycofaniu się z wprowadzonej w grudniu 1970 r. podwyżki cen należało znaleźć inne źródło finansowania planowanych inwestycji. Zdecydowano się na zaciągnięcie licznych kredytów zagranicznych. Posunięcie to ułatwiło odprężenie, jakie zapanowało w stosunkach międzynarodowych. Wszystkie te decyzje przyniosą poważne konsekwencje po kilku latach.

Nowy program gospodarczy przyjęto oficjalnie w czasie obrad VI Zjazdu PZPR w grudniu 1971 r. Zakładał on szybki wzrost zarówno dochodu narodowego, jak i płac realnych. Zastrzyk gotówki pochodzącej z kredytów pozwolił na osiągnięcie w pierwszej połowie dziesięciolecia bardzo szybkiego wzrostu gospodarczego, sięgającego 10 proc. rocznie. W takim samym tempie rosły dochody realne ludności.

Okres ten upłynął pod znakiem inwestycji, których udział w budżecie osiągnął najwyższy w dziejach PRL pułap (wyższy nawet niż w okresie planu sześcioletniego). Budowano wiele nowych przedsiębiorstw, symbolem ponownej industrializacji kraju stała się budowa ogromnej Huty Katowice. W tym czasie powstały także m.in. rafineria w Gdańsku, nowe kopalnie (w tym węgla brunatnego koło Bełchatowa), zakończono budowę kopalni i hut miedzi pod Legnicą. Kupowano wiele zachodnich licencji i linii produkcyjnych, w nadziei, że produkty wysokiej jakości pozwolą zwiększyć eksport. Część technologii pozyskiwał wywiad, „legalizowano” je jako rzekome osiągnięcia PRL-owskiej nauki.

Spore środki zainwestowano również w infrastrukturę transportową, która – jak się wydaje – pozostaje najbardziej trwałym osiągnięciem lat siedemdziesiątych. (m.in. Centralna Magistrala Kolejowa i tzw. gierkówka – droga szybkiego ruchu z Katowic do Warszawy, Dworzec Centralny w Warszawie, Port Północny w Gdańsku). Rozwinięto budownictwo mieszkaniowe, wykorzystując technologię „wielkiej płyty”. Zbudowano kilka „fabryk domów”, które dostarczały prefabrykaty do wznoszenia osiedli. Państwowe przedsiębiorstwa łączono w tak zwane Wielkie Organizacje Gospodarcze. Liczono, iż te „socjalistyczne koncerny” przyniosą poprawę zarządzania i wzrost efektywności. Ułatwiono funkcjonowanie indywidualnych gospodarstw rolnych (dostęp do kredytów, maszyn i nawozów), co w połączeniu z latami urodzaju przyniosło wzrost produkcji rolnej.

 

Powrót do rzeczywistości

Pierwsze oznaki kryzysu odnotowano już w 1975 r., aczkolwiek był on jeszcze ostatnim rokiem dynamicznego wzrostu gospodarczego. Społeczeństwo szybko dostrzegło symptomy kryzysu – w sklepach zaczęło brakować podstawowych towarów, wydłużył się czas oczekiwania na mieszkanie czy samochód. Aczkolwiek formalny spadek dochodu narodowego odnotowano dopiero w 1979 r., już wcześniej gospodarka znalazła się w głębokim kryzysie. Władze zareagowały przygotowaniem „manewru gospodarczego”, którego kluczową częścią była planowana w 1976 r. drastyczna podwyżka cen. Po jej wycofaniu pod wpływem protestów społecznych gospodarka zaczęła się staczać po równi pochyłej.

Na kryzys złożyło się wiele przyczyn. Dwie z nich mają charakter zewnętrzny, niezależny od władz PRL. Pierwszą z nich były lata nieurodzaju w połowie dziesięciolecia, drugą tak zwany kryzys paliwowy na Zachodzie (po przegranej w październiku 1973 r. wojnie Jom Kippur przeciw Izraelowi państwa arabskie drastycznie obniżyły wydobycie ropy naftowej). W rezultacie na Zachodzie nie tylko spadła konsumpcja (co zahamowało eksport), ale także znacząco wzrosło oprocentowanie kredytów (także tych spłacanych przez PRL).

Główną odpowiedzialność za załamanie gospodarki ponoszą jednak władze PRL. Podstawową przyczyną kryzysu był fakt, iż ogromne środki z kredytów wtłoczono w dotychczasowy niewydolny i skostniały system gospodarczy, oparty na ideologicznych założeniach. Osiągnięty w tej sytuacji efekt wzrostu gospodarczego okazał się krótkotrwały. Sporą część inwestycji oparto na przestarzałych technologiach. Także część zakupionych na Zachodzie technologii wychodziła już z użycia lub nie sprawdzała się w polskich warunkach. Skala inwestycji okazała się również zbyt szeroka. Wznoszono niepotrzebne zakłady (np. w efekcie presji lokalnych władz), po załamaniu gospodarki bardzo wielu budów nie ukończono. Do dziś w różnych miejscach Polski dostrzec można niedokończone budynki z tamtych czasów.

Wsparcie dla rolnictwa indywidualnego okazało się krótkotrwałe, większość środków topiono w niewydolnych PGR-ach i spółdzielniach produkcyjnych. Rozwinięto hodowlę, jednocześnie jednak nie zadbano o rozwój produkcji pasz, co zmusiło do kosztownego ich importu. Znaczną część środków, zamiast zainwestować w rozwój gospodarczy, przeznaczono na konsumpcję (import żywności i artykułów przemysłowych). Pozwoliło to władzy zyskać chwilową popularność, która szybko zamieniła się w powszechną niechęć, gdy rozbudzone nadzieje społeczne nie znalazły pokrycia w kolejnych latach.

Sklepy komercyjne

Po klęsce „manewru gospodarczego” władze znalazły się w impasie. Chwytano się najrozmaitszych środków, by doraźnie poprawić stan gospodarki. Zwiększono eksport żywności, co pogłębiło kłopoty z zaopatrzeniem (latem 1976 r. wprowadzono kartki na cukier ). Starano się także wprowadzać ukryte podwyżki cen. Służyły temu chociażby sklepy komercyjne, w których sprzedawano niedostępne na rynku produkty za wyższą cenę. Rozwijano sprzedaż za dewizy w sklepach „Pewex”. Imano się także innych metod. Popularne były zmiany nazw wyrobów, dzięki czemu „nowy” produkt mógł otrzymać nową cenę. W ten sposób na przykład krawat zmienił się w „zwis męski”. Tego typu działania nie były jednak w stanie uratować gospodarki.