Od kryzysu do kryzysu (1970–1980)

Ścieżka zdrowia

Ścieżka zdrowia – rodzaj tortury stosowanej w okresie PRL. Polegał na zmuszaniu więźniów lub aresztantów do przebiegnięcia pomiędzy dwoma szeregami funkcjonariuszy (milicjanci, strażnicy więzienni) uzbrojonych w pałki lub pęki kluczy. Zadawali oni liczne ciosy, niejednokrotnie powodując utratę przytomności i trwały uszczerbek na zdrowiu.

Apel do społeczeństwa i władz PRL, 23 września 1976 r.

Robotniczy protest przeciwko wygórowanym podwyżkom, który był wyrazem postawy niemal całego społeczeństwa, pociągnął za sobą brutalne prześladowania. W Ursusie, Radomiu i innych miastach bito, kopano i masowo aresztowano demonstrantów. Najszerszy zasięg miało wyrzucanie z pracy, co obok aresztowań szczególnie uderzyło w rodziny represjonowanych... Stosowanie represji z reguły związane było z łamaniem prawa przez organa władzy. [...]. Nie cofnięto się przed wymuszaniem przemocą zeznań. Postępowanie takie nie jest niestety u nas nowością. [...] Od dawna jednak represje nie były tak brutalne i masowe jak ostatnio. Po raz pierwszy od wielu lat aresztowaniom i przesłuchiwaniom towarzyszył terror fizyczny. [...] Społeczeństwo bowiem nie ma innych metod obrony przed bezprawiem jak solidarność i wzajemna pomoc.

Dlatego niżej podpisani zawiązują Komitet Obrony Robotników w celu zainicjowania wszechstronnych form obrony i pomocy. Niezbędna jest pomoc prawna, finansowa i lekarska. Nie mniej istotna jest pełna informacja o prześladowaniach. Jesteśmy przekonani, że jedynie publiczne ujawnianie poczynań władzy może być skuteczną obroną. Dlatego m.in. prosimy wszystkich, którzy podlegali prześladowaniom lub wiedzą o nich, o przekazywanie członkom Komitetu wiadomości na ten temat. [...] Gdziekolwiek w kraju są represjonowani, obowiązkiem społeczeństwa jest organizowanie się w celu ich obrony. W każdym środowisku, w każdym zakładzie pracy powinni znaleźć się ludzie odważni inicjujący zbiorowe formy pomocy.

Zastosowane wobec robotników represje stanowią naruszenie podstawowych praw człowieka uznanych zarówno w prawie międzynarodowym, jak i obowiązujących w polskim prawodawstwie: prawo do pracy, strajku, prawo do swobodnego wyrażania własnych przekonań, prawo do udziału w zebraniach i demonstracjach. Dlatego Komitet domaga się amnestii dla skazanych i aresztowanych i przywrócenia wszystkim represjonowanym pracy – solidaryzując się w tych żądaniach z uchwałą konferencji Episkopatu z dnia 9 września. Komitet wzywa społeczeństwo do poparcia tych żądań. Jesteśmy jak najgłębiej przekonani, iż powołując Komitet Obrony Robotników do życia oraz działania – spełniamy obowiązek ludzki i patriotyczny, służąc dobrej sprawie Ojczyzny, Narodu, Człowieka. Komitet Obrony Robotników – ofiar represji w związku z wydarzeniami 25 czerwca 1976 – Jerzy Andrzejewski, Stanisław Barańczak, Ludwik Cohn, Jacek Kuroń, Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, Antoni Macierewicz, Piotr Naimski, Antoni Pajdak, Józef Rybicki, Aniela Steinsbergowa, Adam Szczypiorski, ks. Jan Zieja, Wojciech Ziembiński

Źródło: Dokumenty Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, wstęp i oprac. Andrzej Jastrzębski, Warszawa–Londyn 1994, s. 30–31.

Jan Józef Lipski

Jan Józef Lipski (1926–1991). W czasie II wojny światowej członek Szarych Szeregów i Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszawskiego. Od jesieni 1956 r. był członkiem redakcji „Po Prostu”, zaangażował się w prace Klubu Krzywego Koła, w którym pełnił kolejno funkcje prezesa, sekretarza i wiceprezesa. W 1964 r. współinicjator Listu 34, zbierał pod nim podpisy, następnie zaangażował się w organizowanie pomocy dla osób prześladowanych z powodów politycznych i ich rodzin. Wraz z innymi osobami z kręgów opozycyjnych włączył się w prace reaktywowanej w konspiracji loży wolnomularskiej „Kopernik”. Jeden z czołowych organizatorów pomocy dla represjonowanych uczestników Czerwca ’76,współzałożyciel i jeden z najważniejszych członków Komitetu Obrony Robotników. W maju 1977 r. aresztowany, został zwolniony po kilku tygodniach ze względu na stan zdrowia. Współzałożyciel Towarzystwa Kursów Naukowych. Podczas pobytu w Londynie, związanego z leczeniem ciężkiej choroby serca, nawiązał liczne kontakty z polskim wychodźstwem. Prezydent Raczyński zaproponował mu objęcie po nim urzędu, jednakże Lipski odmówił. Działacz NSZZ „Solidarność”, członek Zarządu Regionu Mazowsze, delegat na I Krajowy Zjazd Delegatów. Po wprowadzeniu stanu wojennego uczestnik strajku w Zakładach Mechanicznych „Ursus”, aresztowany. Ze względu na konieczność leczenia w czerwcu 1982 r. wyjechał do Londynu, gdzie napisał historię KOR. W 1987 r. był współinicjatorem reaktywowania Polskiej Partii Socjalistycznej, przewodniczył Radzie Naczelnej tej partii. Członek Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. W 1989 r. kandydat na senatora z listy Komitetu Obywatelskiego z okręgu radomskiego, gdzie jego osoba wzbudziła ze względu na lewicowe przekonania spore kontrowersje. Ostatecznie zwyciężył w drugiej turze wyborów.

Andrzej Czuma

Andrzej Czuma (ur. 1938). Pochodzi z niezwykle zasłużonej, patriotycznej rodziny. Jego ojciec Ignacy był profesorem prawa, wykładowcą Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, posłem na Sejm II RP, więźniem gestapo i UB, stryj Walerian zaś generałem Wojska Polskiego, w czasie wojny 1939 r. dowodził obroną Warszawy. W 1965 r. był jednym z głównych założycieli organizacji „Ruch”, otwarcie deklarującej potrzebę odzyskania przez Polskę niepodległości. W wyniku zdrady organizacja została zdekonspirowana, a jej członkowie aresztowani w czerwcu 1970 r., tuż przed planowaną akcją podpalenia Muzeum Lenina w Poroninie. W październiku 1971 r. zapadły wyroki w procesie przywódców organizacji, Czuma został skazany na 7 lat więzienia, a jego brat Benedykt otrzymał wyrok 6 lat. W ich obronie wystosowano wiele apeli. Po zwolnieniu jesienią 1974 r. Czuma nie zaprzestał działalności opozycyjnej. Był jednym z głównych organizatorów Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz jego pierwszym (wraz z Leszkiem Moczulskim) rzecznikiem. Wchodził w skład redakcji niezależnego pisma „Opinia”. Po rozłamie w ROPCiO stanął na czele jednej z dwu frakcji. Po powstaniu NSZZ „Solidarność” został doradcą Zarządu Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, redaktorem „Wiadomości Katowickich”. W stanie wojennym internowany, zwolniony jako jeden z ostatnich 23 grudnia 1982 r. W 1986 r. zdecydował się na emigrację do Stanów Zjednoczonych. Pracował jako robotnik, następnie we własnej rozgłośni radiowej. Od grudnia 2006 r. poseł na sejm, w 2009 r. był ministrem sprawiedliwości. Jego brat Benedykt (ur. 1941) był działaczem „Ruchu”, ROPCiO i „Solidarności”, dwukrotnie więzionym, Hubert (ur. 1930) jest jezuitą, znanym duszpasterzem akademickim, opiekunem duchowym wielu środowisk opozycyjnych w latach PRL, Łukasz (ur. 1935) zaś jest profesorem ekonomii, wieloletnim wykładowcą KUL.

Stanisław Pyjas

Stanisław Pyjas (1953–1977) – student filologii polskiej i filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim, współpracownik Komitetu Obrony Robotników. Urodził się w Żywcu, mieszkał w pobliskich Gilowicach. Już w trakcie nauki w liceum zaczął pisać wiersze. Wkrótce po podjęciu studiów na UJ (1973) związał się z grupą niezależnie myślącej młodzieży, wraz z którą zaangażował się w pierwsze protesty, a następnie podjął współpracę z KOR. Do jego najbliższych przyjaciół należeli Bronisław Wildstein, który do dziś walczy o poznanie prawdy o śmierci przyjaciela, i Lesław Maleszka, po latach zdemaskowany jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa ps. „Ketman”, donoszący nawet po śmierci przyjaciela. Wiosną 1977 r. studenci zaczęli otrzymywać podłe anonimy, spreparowane przez SB, oczerniające Pyjasa. Ten postanowił nie ignorować sprawy i zgłosił ją do prokuratury. Oczywiście w tamtych czasach była to raczej forma manifestacji, nikt nie liczył na rzetelne zbadanie sprawy przez podporządkowanych władzy prokuratorów. 7 maja 1977 r. ciało Stanisława Pyjasa znaleziono w klatce schodowej kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w Krakowie. Mimo iż władze ogłosiły, że był to nieszczęśliwy wypadek, szybko okazało się, iż wszystko wskazuje na morderstwo. Do dziś nie udało się ustalić jego sprawców, jednak nie ulega wątpliwości, że inspirowała je SB. Przyjaciele zamordowanego zaapelowali do studentów UJ o bojkot rozpoczynających się właśnie juwenaliów i udział w milczącym „czarnym marszu”. 15 maja 1977 r. ogłoszono powstanie Studenckiego Komitetu Solidarności w Krakowie, kolejne powstały w innych miastach. Latem 1977 r. w niewyjaśnionych okolicznościach zginął student fizyki Stanisław Pietraszko, jedyny świadek, który mógł naprowadzić na ślad sprawców zbrodni. Historię przyjaźni Pyjasa, Maleszki i Wildsteina przedstawiono w filmie dokumentalnym Trzech kumpli, warto również zobaczyć film Krzysztofa Krauzego Gry uliczne, oparty na motywach biografii Pyjasa.

Taktyka nękania przeciwnika

Taktyka nękania przeciwnika – przyjęta przez władze w drugiej połowie lat siedemdziesiątych metoda walki z opozycją, polegająca na unikaniu procesów sądowych i próbach zniechęcenia opozycjonistów do kontynuowania działalności poprzez liczne szykany (nieustanne zatrzymywanie na 48 godzin, zwolnienie z pracy, pomówienia itd.). Działania te miały czasem dramatyczne konsekwencje – najbardziej znaną była próba samobójcza członkini KOR, wybitnej aktorki Haliny Mikołajskiej.

Ramka

Ramka – urządzenie do druku w technice sitodruku. Dzięki prostocie wykonania i obsługi, a także niskiemu kosztowi, ramki stały się podstawą podziemnej poligrafii. Drukowano na nich znaczną część konspiracyjnych pism.

Odezwa do Narodu Polskiego w 60. rocznicę odzyskania niepodległości

My, żołnierze Rzeczypospolitej, działacze społeczni oraz uczestnicy Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce – pamiętni ważkości przełomowego w naszych dziejach 11 listopada – oświadczamy: Wolność, całość i suwerenność Najjaśniejszej Rzeczypospolitej; jej tradycja, dziedzictwo tysiącletniej kultury chrześcijańskiej; godność osoby ludzkiej i swobody obywatelskie; rządna demokracja – są dla nas wartościami nienaruszalnymi. [...] W wyniku drugiej wojny światowej – umożliwionej układem Ribbentrop–Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku – pogwałcona została ponownie w Europie Środkowej i Wschodniej zasada samostanowienia narodów. Pogwałcenie tej zasady – mimo pokonania III Rzeszy – potwierdziły układy teherańskie i jałtańskie. Ugruntowały one nowy podział na strefy wpływów – pozostawiwszy Rzeczpospolitą sam na sam z totalitarnym supermocarstwem, które w 1939 roku głosiło wymazanie Polski na zawsze z kart Europy. Wydarzenia, które w związku z tym nastąpiły, przyniosły narodom Rzeczypospolitej bezmiar krzywd i poniżenia. Ich skutki trwają do dzisiaj. Naród polski nigdy z utratą wolności się nie godził i nie pogodzi. Do czasu, kiedy w sprzyjających warunkach nie weźmie sobie znowu swej pełnej niepodległości – obowiązuje żołnierzy Polski Walczącej ostatni rozkaz Dowódcy Sił Zbrojnych w Kraju z 19 stycznia 1945 roku. Moralnie obowiązuje on wszystkich uczciwych Polaków. „Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości państwa polskiego i obrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami narodu i realizatorami niepodległości państwa polskiego. W tym działaniu każdy z was musi być dla siebie dowódcą”. Rodacy!

Zwracamy się do Was w 60. rocznicę odrodzenia Niepodległości Rzeczypospolitej z apelem o podjęcie obywatelskich działań – zgodnych z postanowieniami Konferencji Helsińskiej i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka – zmierzających do:

– poszanowania przez wszystkich Polaków nienaruszalnej zasady zwierzchnictwa narodu,

– przeprowadzenia wolnych wyborów i wyłonienia suwerennych władz polskich. Za niezbędny krok ku Niepodległości uważamy przyjęcie demokratycznej ordynacji wyborczej, dopuszczającej wszystkie ugrupowania społeczne i polityczne do list wyborczych – z wyjątkiem tych, które by w swych programach wyżej od interesów Polski stawiały interesy państw obcych. Zdajemy sobie sprawę, że w narodzie polskim jest dość siły, aby pokonać trudności pojawiające się w życiu wewnętrznym kraju. Pamiętajmy o tym wszyscy – decydować o swym losie może tylko Naród Wolny: naród, który czuje się gospodarzem własnej ziemi; naród, który przekazuje swej młodzieży pełnię niezafałszowanej wiedzy o dziejach ojczystych; naród, którego siły zbrojne nie pełnią funkcji najemników w służbie obcych interesów. Obowiązkiem wszystkich Polaków jest czynne przeciwstawianie się wszelkim próbom unicestwiania naszej odrębności terytorialnej i kultury narodowej. Nikt nie może pozostawać obojętny na poniewieranie godności narodu i jego praw. [...]

Mieczysław Boruta-Spiechowicz, najstarszy rangą i dowodzeniem żyjący w kraju gen. WP, Henryk Bezeg, b. szef Intendentury AK, żołnierz I Brygady, Władysław Liniarski, b. d-ca Białostockiego Okręgu AK, Antoni Pajdak, b. z-ca Delegata Rządu RP na Kraj, Kazimierz Pluta-Czachowski, b. z-ca szefa Sztabu KG AK, Michał Stempkowski, b. d-ca Łódzkiego Okręgu AK, Stanisław Twardo, b. wojewoda warsz[awski], żołnierz Org[anizacji] Boj[owej] PPS i POW; działacze Wolnych Związków Zawodowych Roman Kściuczek i Kazimierz Świtoń oraz Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela Marian Bogacz, Jerzy Brykczyński, Andrzej Czuma, Benedykt Czuma, Marian Gołębiewski, Józef M[ichał] Janowski, Kazimierz Janusz, Stefan Kaczorowski, Janusz E. Krzyżewski, Emil Morgiewicz, Tomasz Mróz, Marek Myszkiewicz-Niesiołowski, Andrzej Nastula, ks. Bohdan Papiernik, Marian Piłka, Zbigniew Siemiński, Leszek Skonka, Restytut W[itold] Staniewicz, Edward Staniewski, Bogumił Studziński, Leszek Witkowski, Andrzej Woźnicki, Tadeusz Zachara i Wojciech Ziembiński.

Źródło: Dokumenty uczestników Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce 1977–1981, wstęp i oprac. Grzegorz Waligóra, Kraków 2005.

kard. Karol Wojtyła

Karol Wojtyła (1920–2005). Urodził się w Wadowicach, jako młody człowiek pragnął zostać aktorem. W 1938 r. rozpoczął na Uniwersytecie Jagiellońskim studia polonistyczne, które przerwał wybuch wojny. Podjął pracę jako robotnik w zakładach Solvay. W 1941 r. był współzałożycielem Teatru Rapsodycznego, w 1942 r. wstąpił do tajnego seminarium duchownego, 1 listopada 1946 r. otrzymał święcenia kapłańskie i wyjechał na studia do Rzymu, gdzie przygotował rozprawę doktorską. W 1948 r. wrócił do kraju, pracował jako wikariusz w kilku parafiach, jednocześnie wykładał w seminariach duchownych i na KUL. Jego habilitację zablokowało Ministerstwo Oświaty. Skupił wokół siebie grupę młodzieży, którą formował duchowo, nie zaniedbując przy tym spraw ciała – do legendy przeszły wspólne wyprawy górskie czy kajakarskie z „Wujkiem”, jak nazywali go młodzi ludzie. W 1958 r. został biskupem tytularnym Umbrii i biskupem pomocniczym diecezji krakowskiej. Aktywnie uczestniczył w rozpoczętych w 1962 r. pracach II soboru watykańskiego. Władze PRL przez pewien czas liczyły, iż uda się go przeciwstawić prymasowi Wyszyńskiemu. Nadzieje te spełzły jednak na niczym, tym zacieklej zaczęto więc zwalczać Wojtyłę, który w 1963 r. został arcybiskupem metropolitą krakowskim, a w 1967 r. kardynałem. Zarówno jego praca duszpasterska, jak i dzieła filozoficzne zyskiwały mu coraz większy autorytet w kraju i za granicą. 16 października 1978 r. konklawe wybrało go na kolejnego papieża. Karol Wojtyła przyjął imię Jan Paweł II. Już jego pierwsze przemówienie wieczorem tego samego dnia zyskało mu ogromną popularność. Mottem pontyfikatu okazały się wypowiedziane 22 października słowa „Nie lękajcie się, otwórzcie drzwi Chrystusowi!”. Jan Paweł II całkowicie zmienił wizerunek papiestwa. Manifestował swoją otwartość, odbył pielgrzymki do większości krajów świata, często spotykał się z młodzieżą i przedstawicielami innych wyznań. Szybko podbił serca milionów ludzi swoją spontanicznością i bezpośredniością. Starał się zwracać do wiernych w ich własnym języku, ucząc się zwrotów lub całych tekstów w dziesiątkach języków. 13 maja 1981 r. na placu św. Piotra członek terrorystycznej organizacji "Szare Wilki" Ali Agca dokonał zamachu na Jana Pawła II. Ciężko ranny papież przez wiele tygodni przebywał w szpitalu. Nigdy już nie wrócił do pełni sił, aczkolwiek jeszcze przez wiele lat uprawiał narciarstwo i górskie wędrówki. Sprawa zamachu nigdy nie została wyjaśniona, chociaż bardzo poważne poszlaki wskazują na współudział bułgarskich tajnych służb, a pośrednio sowieckiego KGB. Autor wielu encyklik, listów apostolskich, dzieł filozoficznych, esejów, dramatów i wierszy.

Karol Wojtyła

Fragment homilii Jana Pawła II

Świadectwo śmierci męczeńskiej, świadectwo krwi, przypieczętowało w sposób szczególny chrzest, jaki przed tysiącem lat przyjęli nasi praojcowie. Męczeńskie zwłoki apostoła, biskupa Wojciecha, legły u fundamentów chrześcijaństwa na całej polskiej ziemi. I dlatego dobrze, że widzę tutaj przed oczyma ten napis: Otče... w siostrzanym języku, w języku św. Wojciecha: Pamatuj Otče na své české deti. Niegdyś te bliskie sobie słowiańskie języki brzmiały jeszcze podobniej. Historia językoznawstwa wykazuje to, jak rosły ze wspólnego pnia słowiańszczyzny, ze wspólnego pnia chrześcijaństwa, pnia Wojciechowego.

Pamatuj Otče na své české deti. Nie może ten papież, który nosi w sobie spuściznę Wojciechową, zapomnieć tych dzieci! I nie możemy my wszyscy, drodzy bracia i siostry, którzy nosimy w sobie to samo Wojciechowe dziedzictwo, zapomnieć tych naszych braci!

Kiedy dzisiaj, w uroczystość Zesłania Ducha Świętego Roku Pańskiego 1979, sięgamy do tych fundamentów, nie możemy nie słyszeć – obok języka naszych praojców – także innych języków słowiańskich i pobratymczych, którymi wówczas zaczął przemawiać szeroko otwarty wieczernik dziejów. Nie może zwłaszcza nie słyszeć tych języków pierwszy w dziejach Kościoła papież Słowianin. Chyba na to wybrał go Chrystus, chyba na to prowadził go Duch Święty, ażeby do wielkiej wspólnoty Kościoła wniósł szczególne zrozumienie tych wszystkich słów i języków, które wciąż jeszcze brzmią obco, daleko, dla ucha nawykłego do dźwięków romańskich, germańskich, anglosaskich, celtyckich.

Czyż Chrystus nie chce, czyż Duch Święty nie wzywa, żeby Kościół-Matka u końca drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa pochylił się ze szczególnym zrozumieniem, ze szczególną wrażliwością ku tym dźwiękom ludzkiej mowy, które splatają się z sobą we wspólnym korzeniu, we wspólnej etymologii, które – mimo wiadomych różnic (nawet w pisowni) – brzmią wzajemnie dla siebie blisko i swojsko? Czyż Chrystus tego nie chce, czy Duch Święty tego nie rozrządza, ażeby ten papież, który nosi w swojej duszy szczególnie wyrazisty zapis dziejów własnego narodu od samego jego początku, ale także i dziejów pobratymczych, sąsiednich ludów i narodów, na sposób szczególny nie ujawnił i nie potwierdził w naszej epoce ich obecności w Kościele? [...]

Czyż Chrystus tego nie chce, czy Duch Święty tego nie rozrządza, ażeby ten papież Polak, papież Słowianin, właśnie teraz odsłonił duchową jedność chrześcijańskiej Europy, na którą składają się dwie wielkie tradycje: Zachodu i Wschodu? My, Polacy, którzy braliśmy przez całe tysiąclecie udział w tradycji Zachodu, podobnie jak nasi bracia Litwini, szanowaliśmy zawsze przez nasze tysiąclecie tradycje chrześcijańskiego Wschodu. Nasze ziemie były gościnne dla tych tradycji, sięgających swych początków w Nowym Rzymie – w Konstantynopolu. Ale też pragniemy prosić gorąco naszych braci, którzy są wyrazicielami tradycji wschodniego chrześcijaństwa, ażeby pamiętali na słowa Apostoła: „Jedna wiara, jeden... chrzest. Jeden Bóg i Ojciec wszystkich. Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa” (por. Ef 4,5–6). Ażeby o tym pamiętali. I żeby teraz, w dobie szukania nowej jedności chrześcijan, w dobie nowego ekumenizmu, wspólnie z nami przykładali rękę do tego wielkiego dzieła, które tchnie Duch Święty!

Czerwiec 1976 w Radomiu.

Czerwiec 1976 w Radomiu.

Radom 1976

Płonący gmach KW PZPR w Radomiu.

„Czarny marsz” po śmierci Stanisława Pyjasa.

„Czarny marsz” po śmierci Stanisława Pyjasa.

I pielgrzymka Jana Pawła II