Triumf i pierwszy kryzys „ludowej” Polski 1948–1956

Kultura i nauka w służbie ideologii

W tym rozdziale:

Kultura i nauka w służbie ideologii

Przejęcie przez komunistów kontroli nad życiem politycznym w Polsce pojałtańskiej umożliwiło im podjęcie bardziej zdecydowanych działań w celu wyeliminowania niezależności w pozostałych sferach życia publicznego. Nauka, kultura, sztuka, normy zachowań społecznych – ludzki dorobek intelektualny, zwyczaje, sposób oglądu rzeczywistości, słowem wszystko – miało zostać podporządkowane komunistycznej ideologii. Miała ona być spoiwem umożliwiającym kierowanie przez partyjny establishment bezwolną i niezdolną do samodzielnego myślenia oraz działania ludzką masą.

Rozpoczęto zatem od zmian w edukacji na poziomie podstawowym i średnim. Nowe podręczniki i podporządkowany komunistycznej ideologii program nauczania wprowadzono od września 1950 r. Zadania stojące przed nauczycielami podsumowano m.in. w wydanej w 1951 r. książce Praca wychowawcy klasowego, gdzie napisano, że przed szkołą stoi zadanie „wychowania uświadomionych politycznie, uzbrojonych w światopogląd marksistowsko-leninowski, wysoce wykształconych i wszechstronnie rozwiniętych obywateli kraju socjalizmu, gorąco miłujących swoją ojczyznę, bezgranicznie oddanych partii Lenina– Stalina, zdyscyplinowanych, pełnych inicjatyw, mężnych bojowników komunizmu, aktywnych budowniczych społeczeństwa komunistycznego”.

Niemal równolegle, od 1949 r., rozpoczęto aktywne działania mające doprowadzić do likwidacji analfabetyzmu – co w znaczącym stopniu udało się osiągnąć. Naukę czytania i pisania łączono jednak z głęboką indoktrynacją.

W 1950 r. wprowadzono także zmiany w systemie kształcenia akademickiego. Na uczelniach wyższych zagościły na stałe obowiązkowe wykłady z marksizmu-leninizmu. Wyłączono z nauczania przedmioty i treści kłócące się z komunistyczną ideologią. Szczególnie mocno dotknęło to nauki humanistyczne, zwłaszcza historię, którą fałszowano zależnie od bieżących potrzeb politycznych. Stało się to możliwe wskutek realizowanej w latach 1947–1949 akcji usuwania z uczelni przedwojennych profesorów uznanych za niechętnych systemowi. Prawa wykładania pozbawiono m.in.: ekonomistów Adama Krzyżanowskiego, Edwarda Lipińskiego czy Edwarda Taylora oraz filozofa Władysława Tatarkiewicza, innym ograniczano możliwość prowadzenia badań. Równocześnie zlikwidowano powstałą w XIX w. Polską Akademię Umiejętności, powołując w jej miejsce na wzór sowiecki – zdominowaną przez naukowców popierających reżim – Polską Akademię Nauk. Kadrę szkół wyższych tworzyli pospiesznie awansowani na szczeblach naukowej drabiny komuniści lub naukowcy, którzy podporządkowali się partii. Z zaciekłością atakowali oni dorobek zwolnionych kolegów. Wśród nowych profesorów gorliwością wyróżniali się m.in. filozofowie Bronisław Baczko, Zygmunt Bauman i Leszek Kołakowski, historycy Celina Bobińska i Janusz Tazbir, prawnik Stanisław Ehrlich, krytyk literacki i teatralny Jan Kott czy krytyk i historyk literatury Stefan Żółkiewski.

By przyspieszyć „ideologiczny wzrost” – jak go nazywano w partyjnym żargonie – mas PZPR, w 1950 r. powołano Wieczorowy Uniwersytet Marksizmu-Leninizmu, a indoktrynacją naukowców miał się zajmować utworzony w tym samym roku Instytut Kształcenia Kadr Naukowych.

Kolejnym obszarem, nad którym komuniści przejęli kontrolę, stała się szeroko pojęta sfera kultury. W styczniu 1949 r. utworzono Związek Literatów Polskich, a zorganizowany w tym czasie zjazd tej organizacji zapoczątkował wprowadzanie do literatury na masową skalę tzw. realizmu socjalistycznego.

Jan Brzechwa, Marsz

W zjazdowej rezolucji podkreślono, że „nieodzowny jest świadomy udział pisarzy w dziele budowy socjalizmu w Polsce. Nowe motywy życia, twórczy zapał robotnika i chłopa wymagają od literatów gruntownego przemyślenia środków pisarskich”. Przyjęto, że literatura powinna koncentrować się na tematyce wroga klasowego, ukazywaniu wybitnych przywódców, potęgi socjalistycznego państwa, jego gospodarki itp. Domagano się zatem „sztuki zaangażowanej”, dotykającej problemów komunistycznego społeczeństwa, rozumiejącej sprawy „mas pracujących”. Od tego czasu literatura została zaprzęgnięta w służbę komunistycznej ideologii. Wkrótce socrealizm zdominował pozostałe sztuki (architekturę, malarstwo, teatr, muzykę, film itp.). W chwalenie budowy socjalizmu oraz stawianie piórem pomników komunistycznym dyktatorom i partii zaangażowali się liczni poeci i literaci o znanych nazwiskach: Jerzy Andrzejewski, Jan Brzechwa, Tadeusz Borowski, Władysław Broniewski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Jastrun, Tadeusz Konwicki, Stanisław Jerzy Lec, Sławomir Mrożek, Zofia Nałkowska, Igor Newerly, Julian Przyboś, Jerzy Putrament, Wisława Szymborska, Julian Tuwim, Adam Ważyk .

Wprowadzaniu socrealizmu towarzyszyło zapoczątkowane w 1949 r. usuwanie z bibliotek książek, które uznano za „społecznie szkodliwe”, czyli odbiegające od linii wytyczonej przez stalinowskich interpretatorów marksizmu- leninizmu. Wydawanie nowych tytułów poddano kontroli cenzury prewencyjnej, zapewniając partii monopol informacyjny.

Socrealizm zdominował także lżejszą literaturę – reprezentantem tego nurtu była Księga urwisów Edmunda Niziurskiego ukazująca zaangażowanie wiejskiej młodzieży w tworzenie spółdzielni produkcyjnej i jej walkę z „dywersantami imperialistycznymi”.

Komuniści zdawali sobie sprawę z rosnącego znaczenia teatru, radia i filmu, a później także telewizji (która od stycznia 1953 r. emitowała godzinę programu tygodniowo, a codzienny – godzinny – program nadawano dopiero od kwietnia 1955 r.), jako narzędzi propagandy. Socrealizm w teatrze reprezentowała poważna grupa twórców, spośród których istotną rolę odgrywali m.in. Kazimierz Dejmek i Janusz Warmiński. Przyszłością miał być jednak film. Poza tworzeniem nowych sal kinowych we wsiach organizowano pokazy kin objazdowych, wyświetlających albo filmy propagandowe, albo twórczość reżyserów socrealistycznych. Wśród tych ostatnich oprócz Eugeniusza Cękalskiego, reżysera Jasnych łanów, czy Leonarda Buczkowskiego – twórcy socrealistycznej komedii Przygoda na Mariensztacie – wyróżniał się znany później reprezentant „szkoły polskiej” Jerzy Kawalerowicz, twórca Celulozy. W nurt ten wpisał się także Andrzej Wajda z filmem Pokolenie.

Treści ideologiczne propagowano na falach I Programu Polskiego Radia, którego skuteczność indoktrynacyjną starano się pogłębić przez montowanie sieci głośników stanowiących typ radiofonii przewodowej (nazywanych pogardliwie „kołchoźnikami”). Symbolem ideologizacji radia stała się propagandowa audycja „Fala 49”, kierowana przez Leona Rawskiego, której najbardziej znaną postacią była Wanda Odolska. Audycja w agresywny sposób krytykowała postawy niezgodne z linią partii, a jej celem była indoktrynacja polityczna.

W malarstwie i rzeźbie dominowały tzw. produkcyjniaki – czyli dzieła ukazujące zagadnienia produkcyjne lub robotników, górników, rolników przy pracy. W architekturze z kolei postawiono na monumentalizm – którego charakterystycznymi przykładami są – sowiecki „dar” dla PRL – Pałac Kultury i Nauki czy Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie oraz plac Centralny w krakowskiej Nowej Hucie.

Socrealizm jako obowiązkowy kierunek sztuki porzucono wskutek „odwilży”. Choć w kolejnych latach nacisk na środowiska twórcze był niezwykle silny, a niezależnych twórców skazywano na publiczny niebyt, nigdy nie powrócono już do presji ideologicznej z czasów socrealizmu. Fenomenem kolejnych lat stało się wyzwolenie od serwilizmu części twórców aktywnie zaangażowanych w propagandowe kampanie z okresu realizmu socjalistycznego. Część literatów, na przykład, odeszła od tematów politycznych (np. Wisława Szymborska), inni zaczęli wydawać swe dzieła na emigracji (np. Sławomir Mrożek), część zaś – w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych – aktywnie udzielała się w środowiskach związanych z kulturą niezależną i publikacjami wydawanymi poza cenzurą (np. Mieczysław Jastrun).