Triumf i pierwszy kryzys „ludowej” Polski 1948–1956

II Rzeczpospolita w Londynie

W tym rozdziale:

II Rzeczpospolita w Londynie

Centrum wstrząsanego politycznymi konfliktami uchodźstwa pozostawało po wojnie w Londynie. Pomimo sporów środowiska przymusowej emigracji były zgodne w kwestii podstawowej: poza Polską, która dostała się w ręce komunistów, powinny trwać organa władzy państwowej. Choć nieuznawane przez dotychczasowych sojuszników, miały pozostawać symbolem II Rzeczypospolitej oraz depozytariuszem idei suwerenności i niepodległości państwa polskiego. Miały też przypominać o bezprawności jałtańskich decyzji, domagając się odbudowy Polski w granicach sprzed września 1939 r.

Kryzys prezydencki (związany ze śmiercią Raczkiewicza i nominacją Zaleskiego ), który doprowadził do pogłębiających się podziałów uchodźstwa, w znacznej mierze zdecydował o osłabieniu międzynarodowej siły oddziaływania polskich środowisk politycznych w Londynie. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych na polskiej scenie politycznej w Wielkiej Brytanii zapanował chaos. Poparcie partii i ich frakcji dla prezydenta i rządu zmieniało się, podobnie jak skład sił przeciwnych „Zamkowi”.

Celem „Zamku” stało się budowanie silnej koalicji politycznej, która umożliwiałaby stabilizację sytuacji prezydenta i mianowanego przez niego premiera. Z kolei opozycja antyprezydencka dążyła do stworzenia reprezentacji politycznej na tyle mocnej, by możliwe stało się zmuszenie Zaleskiego do ustąpienia ze sprawowanej funkcji.

Afera Bergu

Z końcem 1949 r. w konsekwencji sojuszu PPS z SN oraz małym ugrupowaniem Niepodległość i Demokracja doszło do utworzenia Rady Politycznej. Wkrótce dołączył do niej jeden z odłamów ludowców. Działania Rady Politycznej, na której czele stanął Tomasz Arciszewski, miały istotne znaczenie dla utrzymywania łączności części środowisk uchodźczych z krajem. Inicjatywa ta została jednak skutecznie propagandowo skompromitowana przez komunistów wskutek penetracji sieci łączności z krajem przez agenturę komunistycznej bezpieki.

W związku z powstaniem Rady Mikołajczyk, wspierany przez Popiela, doprowadził do utworzenia Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego, który był kolejnym ośrodkiem na politycznej mapie polskiego uchodźstwa. Weszły do niego część ludowców, część SP oraz niewielkie Stronnictwo Demokratyczne.

Tym samym oprócz „Zamku” funkcjonowała wówczas Rada Polityczna oraz PNKD. Sytuację próbował ratować gen. Sosnkowski, podejmując się politycznych mediacji – ostatecznie udało mu się uzyskać zapewnienie Zaleskiego, że w 1954 r., po upływie kadencji, ustąpi ze stanowiska. Tuż przed tym terminem przedstawiciele największych partii na uchodźstwie podpisali w Londynie Akt Zjednoczenia, w nadziei że Zaleski po ustąpieniu powierzy funkcję prezydenta gen. Sosnkowskiemu. Jednak prezydent odwołał swą wcześniejszą decyzję i pozostał na urzędzie, co stało się przyczyną tzw. kryzysu państwowego.

Pozostający w opozycji do „Zamku” sygnatariusze Aktu Zjednoczenia powołali organ przedstawicielski – Tymczasową Radę Jedności Narodowej (namiastkę parlamentu), władzę wykonawczą – Egzekutywę Zjednoczenia Narodowego (pełniącą funkcję rządu) oraz Radę Trzech (posiadającą kompetencje prezydenta). Do Rady Trzech weszli wybitni przedstawiciele polskiego życia politycznego z okresu okupacji: Anders, Arciszewski (po jego śmierci w 1955 r. zastąpił go Tadeusz Bór-Komorowski) oraz Edward Raczyński. Obok „Zamku” zaczęła więc funkcjonować druga siła polityczna usiłująca stanowić namiastkę władzy państwowej.

Podziały i spory na uchodźstwie były wygodnym pretekstem dla komunistów, którzy wykorzystywali je w antyemigracyjnej propagandzie. Jednocześnie bezpieka realizowała tajne działania mające osłabiać ośrodki polityczne i twórcze poza granicami Polski. W działalności tej odniosła sukces – m.in. doprowadziwszy w latach 1955–1956 do powrotu do kraju dwóch premierów na uchodźstwie (reprezentujących środowisko „Zamku”): Hugona Hankego (od 1952 r. współpracującego z bezpieką) i Stanisława Cata-Mackiewicza.

Oprócz ośrodka brytyjskiego coraz większe znaczenie zdobywało środowisko francuskie. Działający w Maisons-Laffitte pod Paryżem Instytut Literacki, kierowany przez Jerzego Giedroycia, od 1947 r. wydawał kwartalnik, a później miesięcznik „Kultura”. Środowisko, w którym znaczącą rolę odgrywali także Gustaw Herling-Grudziński, Józef Czapski czy Juliusz Mieroszewski, w znacznie większym stopniu niż uchodźstwo polityczne starało się analizować zmiany zachodzące w PRL i reagować na nie. Taka postawa spowodowała początkowe poparcie środowiska „Kultury” dla „odwilży” i przejęcia władzy w PZPR i PRL przez Gomułkę.

Z punktu widzenia kraju najistotniejsze było włączenie się uchodźstwa w działania powstałego w 1949 r. w Stanach Zjednoczonych Komitetu Wolnej Europy. W 1952 r. z Niemiec Zachodnich nadano skierowaną do Polaków w kraju pierwszą audycję Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Wcześniej audycje polskie nagrywano w Nowym Jorku i przysyłano taśmy do stacji nadawczej nieopodal Frankfurtu. Zagłuszana przez władze przez wiele lat, do momentu powstania drugiego obiegu wydawniczego Wolna Europa była głównym źródłem niezależnej informacji o sytuacji w PRL i na świecie.

Polacy obecni byli w wielu krajach i na wszystkich kontynentach. W Europie poza Anglią mieli liczne reprezentacje we Francji, w Niemczech Zachodnich i Belgii. Jednak największym skupiskiem Polonii pozostawały Stany Zjednoczone. Silne organizacje polonijne działały także w Kanadzie, Argentynie, Brazylii czy Australii.

Na emigracji, oprócz organizacji skupiających Polaków, np. działającego w Stanach Zjednoczonych Kongresu Polonii Amerykańskiej, w Kanadzie – Kongresu Polonii Kanadyjskiej czy Polskiej Misji Katolickiej we Francji, bujnie rozwijało się życie naukowe i twórcze. Działały polskie szkoły (także wyższe), wychodziła prasa, publikowali naukowcy, poeci, prozaicy, obecni byli polscy malarze, reżyserzy… Dla sprawy polskiej olbrzymie znaczenie miała działalność publicystów, polityków i naukowców opisujących sytuację Polski w publikacjach wydawanych w obcych językach. Dzieła np. Andersa, Mikołajczyka, Józefa Mackiewicza czy Wiktora Sukiennickiego pozwalały ukazać inteligencji zachodniej prawdziwą sytuację Polski i Polaków.