Koniec PRL-u (1980–1989)

Kultura

W tym rozdziale:

W "karnawale"

Lata osiemdziesiąte przyniosły niezwykły rozkwit zjawiska kultury niezależnej. Już w czasie strajków sierpniowych rozwijała się amatorska twórczość, powstawały liczne wiersze i piosenki, z których kilka zdobyło potem dużą popularność. Strajkujących wspierali także profesjonalni artyści.

Piosenka dla córki

Podpisanie porozumień sierpniowych wyzwoliło ogromną falę społecznej energii, która porwała ze sobą także środowiska twórcze. W ciągu kolejnych tygodni doszło do znaczących zmian w związkach twórczych, większość liczących się artystów poparła „Solidarność”. Poparcie to wyrażało się na różne sposoby, od bezpośredniego zaangażowania w prace związku przez prezentowanie swoich utworów podczas spotkań w zakładach pracy po powstawanie dzieł inspirowanych dziejami „Solidarności”. Niezwykłym hołdem dla związku stał się zrealizowany w błyskawicznym tempie film Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza. Zdobył on Złotą Palmę na festiwalu w Cannes, nominowano go również do Oscara (władze stanu wojennego wycofały go z konkursu).

Wielkim wydarzeniem dla całego społeczeństwa stało się przyznanie literackiej Nagrody Nobla Czesławowi Miłoszowi. Poeta, dotąd wydawany tylko w „drugim obiegu”, w czerwcu 1981 r. przyjechał do Polski, entuzjastycznie witany przez tysiące wielbicieli.

Niezwykłą popularność zyskali wówczas liczni bardowie, przede wszystkim Jacek Kaczmarski, którego Mury (wbrew zresztą intencjom autora) stały się nieoficjalnym hymnem całego pokolenia. W sierpniu 1981 r. w Gdańsku zorganizowano I Przegląd Piosenki Prawdziwej, festiwal tego typu twórczości.

„Solidarność” stała się także protektorem niezależnego obiegu wydawniczego. W siedzibach związku można było oficjalnie nabyć „nielegalne” (z punktu widzenia władz) publikacje. Szczególnym powodzeniem, oprócz literatury pięknej, cieszyła się historia najnowsza.

Stan wojenny i później

Wprowadzenie stanu wojennego spowodowało, iż znaczna część ludzi kultury wypowiedziała posłuszeństwo władzom komunistycznym i przyłączyła się do nurtu kultury niezależnej. Aktorzy proklamowali bojkot reżimowej telewizji, wielu pisarzy zaczęło wydawać książki tylko w „drugim obiegu” lub na emigracji. Narodził się „teatr domowy”. Podobnie jak w czasach okupacji, przedstawienie wystawiano w domach prywatnych dla wąskiego grona zaufanych widzów. Ruch kultury niezależnej objął także malarzy, rzeźbiarzy, muzyków i twórców innych specjalności.

W stanie wojennym ukończono wiele filmów, których realizację umożliwiło powstanie „Solidarności” (m.in. Przesłuchanie w reż. Ryszarda Bugajskiego). Nie zostały one jednak dopuszczone do obiegu kinowego, stając się tak zwanymi „półkownikami”. Z czasem, wraz z pojawieniem się na szerszą skalę w polskich domach magnetowidów, rozwinął się „drugi obieg” kaset wideo. W podziemiu wydawano również liczne kasety z nagraniami muzycznymi.

Półkownik

Czołową rolę w ruchu kultury niezależnej odgrywał jednak drugi obieg wydawniczy. Łącznie w latach osiemdziesiątych poza kontrolą cenzury ukazało się ponad pięć tysięcy tytułów różnego rodzaju pism. Były wśród nich zarówno efemerydy, jak i takie, które ukazywały się przez całe dziesięciolecie w wielotysięcznych nakładach. Oprócz gazetek związkowych i politycznych wychodziło wiele czasopism, także kulturalnych, m.in. „Kultura Niezależna”, „Obecność”, „Czas Kultury”. Ukazało się również ponad sześć tysięcy tytułów książek i broszur! Wiele z nich do dziś współtworzy kanon kultury polskiej, jak chociażby Raport z oblężonego miasta Zbigniewa Herberta. W redagowanie, druk i kolportaż zaangażowane były dziesiątki tysięcy osób.

Ogromnego wsparcia ruchowi kultury niezależnej udzielał Kościół. W budynkach kościelnych i świątyniach organizowano wystawy, prelekcje, wieczory poetyckie i przedstawienia teatralne. W wielu przypadkach Kościół nie tylko stwarzał przestrzeń dla artystów, ale stawał się także ich mecenasem. Przestrzeń dla niezależnej działalności kulturalnej i oświatowej stwarzały odbywające się w wielu diecezjach Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej.

W oficjalnym obiegu kultury trudno jest wskazać interesujące zjawiska. Po wprowadzeniu stanu wojennego zrealizowano kilka udanych komedii, głównie w reżyserii Juliusza Machulskiego (Seksmisja, Kingsajz). Intensywny rozwój przeżywała muzyka młodzieżowa, w tym jej nowe nurty – reggae i punk. Ogromną popularnością cieszył się festiwal w Jarocinie, dla całego pokolenia punktem honoru było wziąć w nim choć raz udział. Muzyka młodzieżowa była niechętnie, ale jednak tolerowana przez władze, które liczyły, iż zaangażowanie w ruchy kontrkulturowe odciągnie młodych ludzi od działalności politycznej. Popularyzował ją m.in. Program III Polskiego Radia, w którym w stanie wojennym uruchomiono popularną Listę Przebojów. Wśród zespołów rockowych szczególną popularnością cieszyły się Maanam, Lady Pank, Perfect i Republika, w nurcie punkrocka zaś wyróżniały się m.in. KSU, Dezerter, Armia.